Profilaktyka zdrowia – w jakim celu? 

Profilaktyka zdrowia to kluczowy element dbania o dobre samopoczucie i zapobieganie poważnym chorobom. Regularne badania diagnostyczne mogą pomóc w wykryciu problemów zdrowotnych we wczesnych stadiach, co umożliwia szybsze i skuteczniejsze leczenie. 

 

Podstawowe badania 

Podstawą profilaktyki zdrowia są regularne wizyty kontrolne u lekarza oraz wykonywanie zalecanych badań profilaktycznych. Do badań takich należą oznaczenia parametrów we krwi, w moczu i kale, które wykonywane regularnie pozwalają na kontrolę stanu zdrowia i wczesne zapobieganie rozwojowi wielorakich chorób. Dla różnych grup wiekowych i płci istnieją różne zalecenia dotyczące badań laboratoryjnych. Będą one inne dla kobiet, mężczyzn, kobiet w wieku rozrodczym, osób starszych oraz dzieci. Aby ułatwić Pacjentowi wybór właściwych badań, laboratoria stworzyły pakiety skierowane do konkretnej grupy odbiorców, których właściwy dobór zapewnia wnikliwy obraz stanu zdrowia. 

Podstawowym badaniem krwi zlecanym przez lekarzy bez względu na płeć i wiek jest morfologia krwi z pełnym różnicowaniem leukocytów (pełna, 5 diff.), która polega na ilościowej i jakościowej ocenie elementów morfotycznych, czyli komórek krwi, do których zaliczamy: krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty) oraz krwinki płytkowe, inaczej płytki krwi (trombocyty). Wykonywana regularnie morfologia może pomóc we wcześniejszym wykryciu wielu chorób, do których należą różnego rodzaju niedokrwistości, dostarcza informacji o stanach zapalnych, zakażeniach oraz zaburzeniach odporności, jak również innych mniej lub bardziej poważnych chorobach krwi i układu krwiotwórczego. Podczas analizy morfologii krwi obwodowej oceniana jest liczba oraz procentowa zawartość erytrocytów i leukocytów. Erytrocyty, czyli krwinki czerwone, są odpowiedzialne za transport tlenu do tkanek, a ich ilość i kondycja mogą wskazywać na ewentualne choroby krwi, takie jak niedokrwistość (anemia). Z kolei leukocyty, znane również jako białe krwinki, odgrywają kluczową rolę w systemie odpornościowym, a ich podwyższony poziom często sygnalizuje stany zapalne lub infekcję toczącą się w organizmie. Istotnymi parametrami morfologii są także: stężenie hemoglobiny oraz hematokryt, które są analizowane w celu oceny zdolności krwi do przenoszenia tlenu oraz jej "zagęszczenia". Kolejnym nieodłącznym elementem morfologii krwi jest liczba płytek krwi (trombocytów), odgrywających istotną rolę w homeostazie organizmu przez udział w procesach krzepnięcia krwi. Komórki te zaangażowane są w formowanie skrzepów, hamowanie utraty krwi w wypadku urazu (przerwania ciągłości tkanek), a zaburzenia w ich liczbie i funkcjonowaniu podnoszą ryzyko wystąpienia m.in. chorób układu krążenia o charakterze zakrzepowo-zatorowym. Dodatkowo, trombocyty zaangażowane są w złożone mechanizmy aktywacji reakcji zapalnych.  
 

Uzupełnienie Morfologii 

Uzupełnieniem morfologii, ważnym zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, jest pomiar stężenia żelaza (Fe), czyli pierwiastka będącego niezbędnym składnikiem hemoglobiny, białka odpowiadającego za transport tlenu i dwutlenku węgla za pośrednictwem krwi, oraz mioglobiny, białka mięśni poprzecznie prążkowanych - szkieletowych i serca, stanowiącego magazyn tlenu. Ilość żelaza w organizmie jest ściśle związana z podażą tego mikroelementu wraz z pożywieniem oraz stopniem jego wchłaniania, a także utratą przez przewód pokarmowy, układ moczowy czy, w przypadku kobiet, drogami rodnymi. Około 25% żelaza w organizmie stanowi jego pula zapasowa, zlokalizowana głównie w wątrobie oraz śledzionie.

Dla zdrowia człowieka niebezpieczny jest zarówno jego niedobór, jak i nadmiar, a konsekwencją tych zaburzeń jest rozwój poważnych schorzeń wpływających na dysfunkcję wielu narządów. Oznaczenie poziomu żelaza we krwi zalecane jest przede wszystkim Pacjentom, u których zachodzi podejrzenie niedokrwistości, ale także stanów nadmiernego magazynowania żelaza w organizmie (hemochromatozy), również wszystkim osobom, jako element profilaktyki zdrowia. 

 

Grupami o zwiększonym ryzyku rozwoju niedokrwistości z niedoboru żelaza (hipochromicznej mikrocytarnej) są przede wszystkim kobiety ciężarne oraz osoby aktywnie uprawiające sport. Parametrem uzupełniającym informacje na temat poziomu żelaza w organizmie jest ferrytyna, białko pełniące funkcję magazynu Fe w organizmie. Ferrytyna w najwyższych stężeniach występuje w komórkach wątroby, śledziony i szpiku kostnego. Magazynując nadmiar żelaza, chroni organizm przed jego toksycznym wpływem i stanowi rezerwuar dla procesu erytropoezy. Najczęstszym wskazaniem do wykonania oznaczenia poziomu ferrytyny są niskie wyniki parametrów czerwonokrwinkowych morfologii krwi, które wstępnie mogą sugerować, że Pacjent cierpi na niedokrwistość. Badanie to wykonuje się zarówno u mężczyzn, kobiet w każdym wieku, jak i dzieci. 

 

Badania Glukozy  

Kolejnym dość ważnym elementem kontroli stanu zdrowia u każdej płci i w każdej grupie wiekowej jest pomiar stężenia glukozy, oceniający funkcjonowanie gospodarki węglowodanowej, będące elementem diagnostyki cukrzycy – choroby początkowo przebiegającej bezobjawowo, a prowadzącej do wielu groźnych powikłań. Badanie to wykonuje się na czczo, we krwi pobranej na fluorek sodu, minimum 10-12 godzin po ostatnim posiłku, w godzinach porannych. Stężenie glukozy można także zbadać za pomocą glukometru, z którego korzystają osoby ze zdiagnozowaną cukrzycą w celu samokontroli. Istnieje szereg objawów sugerujących konieczność sprawdzenia stężenia glukozy we krwi, takich jak oddawanie dużych ilości moczu, wzmożone pragnienie, niekontrolowana utrata masy ciała, osłabienie i wzmożona senność, zmiany ropne na skórze czy skłonność do infekcji dróg moczowo-płciowych. Ze względu na fakt, iż cukrzyca w początkowych stadiach rozwoju nie daje objawów, należy pamiętać o profilaktyce. 

 

Elektrolity 

Jonogram to badanie laboratoryjne dostarczające informacji na temat poziomu niezbędnych do życia elektrolitów, takich jak sód, potas, chlorki, ale także wapń i magnez. Elektrolity znajdujące się w komórkach, osoczu, a także płynach ustrojowych zapewniają odpowiednie środowisko dla wszystkich procesów metabolicznych w naszym organizmie, determinując prawidłowy transport wody przez błony komórkowe. Prawidłowe stężenie jonów we krwi ma duże znaczenie także dla pracy mięśni, w tym mięśnia sercowego. Badanie jonogramu należy do grupy badań rutynowych u zdrowych Pacjentów obu płci, będących w wieku rozrodczym, ale także u kobiet ciężarnych oraz grup Pacjentów, u których choroba lub stosowane leczenie mogą wpływać na zaburzenia równowagi elektrolitowej (nadciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, schorzenia nerek lub wątroby). 

Każdy z elektrolitów odgrywa w organizmie ważną rolę w regulacji funkcjonowania wielu układów i narządów. Rola sodu (Na) w organizmie jest ściśle związana z dystrybucją wody, utrzymaniem odpowiedniego ciśnienia tętniczego krwi oraz regulacją aktywności komórek nerwowych i mięśniowych. Potas (K) jest niezbędny do prawidłowego przewodnictwa nerwowo-mięśniowego oraz, podobnie jak sód, ma ogromne znaczenie w utrzymaniu równowagi wodno-elektrolitowej. Już niewielkie zmiany w poziomie tego elektrolitu mogą zaburzyć pracę mięśnia sercowego. Prawidłowe stężenie chlorków (Cl) we krwi również reguluje pracę układu nerwowo-mięśniowego oraz pokarmowego, gdyż jony chlorkowe są podstawowym składnikiem soku żołądkowego. Z kolei wapń (Ca), występujący w organizmie głównie w tkance kostnej, odgrywa istotną rolę w procesie krzepnięcia krwi i odpowiada za prawidłowe przesyłanie impulsów do mięśni. Jony magnezu są budulcem kości, katalizatorem reakcji chemicznych i stanowią składnik kwasów nukleinowych. Magnez (Mg) jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania mięśni oraz odpowiada za proces krzepnięcia krwi. 

Kolejnym bardzo ważnym testem diagnostycznym, będącym elementem podstawowych badań profilaktycznych, oceniającym pracę tarczycy, organu regulującego metabolizm zarówno u kobiet, mężczyzn, jak i dzieci, jest tyreotropina, hormon tyreotropowy (TSH). Hormon tyreotropowy jest wydzielany przez zasadochłonne komórki przedniego płata przysadki mózgowej. Na jego wydzielanie w przysadce mózgowej wpływa podwzgórze. Zadaniem TSH jest oddziaływanie na tarczycę w celu pobudzenia tego gruczołu wydzielania wewnętrznego do uwalniania tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3). Dzięki TSH możliwy jest m.in. przebieg procesów metabolicznych; hormon ten oddziałuje również na funkcjonowanie układu rozrodczego i układu nerwowego. Tarczyca i przysadka mózgowa działają na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego – przy nadmiarze hormonów tarczycowych T3 i T4 następuje zmniejszenie wydzielania TSH przez przysadkę mózgową, a przy niedoborze hormonów tarczycy zwiększa się wydzielanie TSH, co ma na celu pobudzenie tarczycy do większej produkcji T3 i T4. Zaburzenia wydzielania TSH wpływają na funkcjonowanie tarczycy, powodując jej niedoczynność lub nadczynność. Istnieje szereg objawów, których występowanie wymaga kontroli poziomu TSH, jednakże z powodu, iż jest to hormon łatwo ulegający wahaniom, a charakterystyczne objawy sugerujące dysfunkcje tarczycy są często zauważalne przy jego skrajnych wartościach, hormon ten należy kontrolować nawet przy dobrym samopoczuciu, w trakcie badań profilaktycznych. Hormony wydzielane przez tarczycę krążą w krwioobiegu w formie związanej z białkami krwi – wówczas są one nieczynne hormonalnie lub w formie wolnej – aktywnej, w której mogą pełnić w organizmie przypisaną im rolę. W praktyce klinicznej, ze względu na pełnioną funkcję i potencjał diagnostyczny, oznaczane są frakcje wolnych hormonów trijodotyroniny (FT3, ang. free T3) oraz tyroksyny (FT4, ang. free T4). 

Ze względu na powszechność uszkodzeń wątroby powodowanych przez infekcje wirusowe, czynniki środowiskowe, nadużywanie leków oraz używek, bardzo ważnym elementem badań profilaktycznych u dorosłych w każdej grupie wiekowej, ale także u dzieci, są parametry oceniające funkcjonowanie wątroby. Zaburzenia działania wątroby w początkowym stadium często przebiegają zupełnie bezobjawowo i przez długi czas mogą pozostać niezauważone, dlatego kontrola parametrów wątrobowych pomaga „wyłapać” zaburzenia jej funkcji, co umożliwia szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia. Sygnałami alarmującymi, które powinny skłonić osobę do natychmiastowego wykonania badań w kierunku oceny pracy wątroby, są m.in. takie symptomy jak żółte zabarwienie skóry i białkówek oczu, świąd skóry, powtarzające się ciemne zabarwienie moczu czy ból w prawym podżebrzu. Kondycję wątroby można sprawdzić za pomocą kilku podstawowych testów laboratoryjnych, tzw. prób wątrobowych: AST, ALT, ALP, a także bilirubiny całkowitej i GGTP, wykonywanych we krwi obwodowej. Aminotransferaza alaninowa (ALT) to enzym biorący udział w przemianach białek, występujący w największych ilościach w komórkach wątroby, czyli hepatocytach. Z kolei aminotransferaza asparaginianowa (AST) jest enzymem obecnym w mięśniu sercowym, mięśniach szkieletowych, wątrobie, nerkach, trzustce, tkankach mózgu oraz erytrocytach. Podwyższone wartości ALT i AST świadczą o chorobach wątroby, ale także mięśni czy tarczycy. ALP, czyli fosfataza alkaliczna, jest enzymem występującym we wszystkich komórkach naszego organizmu, głównie w wątrobie, drogach żółciowych, jelicie, nerkach, kościach i łożysku. Podwyższone wartości ALP obserwuje się w chorobach dróg żółciowych, chorobach wątroby, kości, a nawet w ciąży. Czułym wskaźnikiem uszkodzenia hepatocytów jest aktywność gamma-glutamylotranspeptydazy (GGTP) we krwi. GGTP to enzym błonowy, występujący w komórkach kanalików nerkowych bliższych, hepatocytach, trzustce, komórkach nabłonka dróg żółciowych oraz w jelicie, a jego badanie stanowi wsparcie diagnostyki uszkodzenia miąższu wątroby oraz dróg żółciowych. Ostatnim parametrem oceniającym funkcjonowanie wątroby jest stężenie bilirubiny całkowitej (Tbil) we krwi obwodowej. Bilirubina jest barwnikiem żółciowym, który powstaje w wyniku rozpadu czerwonych krwinek, a dokładniej hemu będącego składnikiem hemoglobiny. W organizmie bilirubina występuje w dwóch frakcjach – sprzężonej (związanej, bezpośredniej, DBil) oraz niesprzężonej (wolnej, pośredniej). Bilirubina całkowita w surowicy krwi jest połączeniem obu wspomnianych frakcji. Ocena jej stężenia jest szczególnie ważna i często wykonywana u noworodków przy ocenie i kontroli żółtaczki noworodkowej. 

 

Lipidogram 

Istotnym elementem badań profilaktycznych, dostarczających informacji o zaburzeniach lipidowych stanowiących czynnik ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, jest lipidogram (CHOL, HDL, nie-HDL, LDL, TG), czyli pomiar stężenia poszczególnych frakcji cholesterolu i triglicerydów we krwi. Cholesterol całkowity (CHOL, TC) to tłuszczowy związek organiczny będący składnikiem błon komórkowych oraz prekursorem hormonów sterydowych: aldosteronu, kortyzolu, progesteronu, estrogenu, testosteronu, a także witaminy D i kwasów żółciowych. Jako składnik błon komórkowych jest niezbędny dla procesu przewodzenia impulsów nerwowych oraz komórkowych mechanizmów układu odpornościowego.

Najczęstszą przyczyną nieprawidłowości w stężeniach cholesterolu są czynniki ryzyka, takie jak nieprawidłowy sposób odżywiania się, siedzący tryb życia oraz współwystępująca nadwaga. Do rozwoju hipercholesterolemii może dochodzić także w przebiegu niektórych chorób, takich jak niedoczynność tarczycy czy różnego typu zaburzenia funkcjonowania nerek i wątroby. Kolejnym parametrem lipidogramu jest cholesterol LDL (LDL-C), frakcja lipoprotein o małej gęstości, wykazująca bardzo silną korelację z ryzykiem rozwoju miażdżycy oraz związanych z nią chorób układu sercowo-naczyniowego. Natomiast cholesterol HDL (HDL-C) jest kompleksem białkowo-lipidowym (lipoproteina wysokiej gęstości) transportującym cholesterol z tętnic do wątroby, naprawiającym funkcję śródbłonka naczyniowego, o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym. Triglicerydy (TG) stanowią jedno z podstawowych źródeł energii w ludzkim organizmie. Pełnią również rolę substancji magazynujących energię w przypadku, gdy podaż kaloryczna przekracza obecne zapotrzebowanie organizmu – są wówczas odkładane w podskórnej tkance tłuszczowej, skąd mogą zostać uwolnione. Znaczenie diagnostyczne TG dotyczy oceny ryzyka rozwoju miażdżycy i chorób układu sercowo-naczyniowego. Regularna kontrola lipidogramu zmniejsza ryzyko rozwoju miażdżycy, jak również umożliwia ograniczenie dalszego postępu choroby, amortyzując niebezpieczeństwo różnego typu powikłań zdrowotnych. Jest ważnym elementem profilaktyki zdrowia u kobiet i mężczyzn, szczególnie istotnym u seniorów. 

 

Pozostałe Badania  

Kolejnym, ale ważnym elementem kontroli stanu zdrowia u dorosłych, dzieci oraz osób starszych jest ocena pracy nerek z wykorzystaniem badań we krwi oraz w moczu. Nerki są jedynym narządem, którego stan można bezpośrednio ocenić metodą nieinwazyjną. Ponadto mocz jako ultraprzesącz osocza pozwala na ocenę i monitorowanie homeostazy ustroju i wielu zachodzących w nim przemian w chorobach metabolicznych. Nerki są w stanie pośrednio regulować gospodarkę mineralną całego ustroju, usuwać szkodliwe substancje, a także kontrolować ciśnienie tętnicze krwi. Wstępny obraz funkcji nerek dostarcza uzupełnienie wyników badania ogólnego moczu o wyniki parametrów takich jak kreatynina (CREA) z eGFR czy mocznik (UREA) wykonanych równolegle we krwi i w moczu. Mocz jest płynnym materiałem bioptycznym nerek i dostarcza ważnych informacji o ich stanie. 

Badanie ogólne moczu pozwala na ocenę jego parametrów fizykochemicznych, takich jak barwa, przejrzystość, ciężar właściwy, pH, oraz wykazanie obecności w próbce leukocytów, erytrocytów, bilirubiny i urobilinogenu, glukozy, ketonów, białek i azotynów, a także mikroskopową ocenę elementów upostaciowanych osadu. Dodatkowym parametrem dostarczającym informacji o funkcjonowaniu nerek jest wskaźnik albumina/kreatynina (ACR) (ang. albumin/creatinine ratio), który ocenia ilość albuminy wydalanej z moczem. Mikroalbuminuria, charakteryzowana przez zakres ACR 30–300 mg/g, świadczy o uszkodzeniu śródbłonka naczyniowego. Wskaźnik ACR jest przydatny do monitorowania wczesnych nefropatii o podłożu cukrzycowym, jest też wskaźnikiem dysfunkcji śródbłonka naczyniowego i subklinicznych schorzeń układu krążenia. Badanie stężenia kreatyniny we krwi, podawane w przeliczeniu na kilogram masy ciała, jest wykładnikiem czynności nerek, a wzrost jej stężenia odpowiada zmianom przesączania kłębuszkowego (GFR, ang. glomerular filtration rate), przy czym zależność stężenia i GFR ma charakter hiperboliczny. Kreatynina jest praktycznie w 100% wydalana przez nerki, dzięki czemu jej pomiar we krwi jest skutecznym wskaźnikiem diagnostycznym, dostarczającym istotnych informacji na temat stanu zdrowia i funkcji nerek. Kolejnym istotnym parametrem w kontekście oceny zdrowia nerek jest mocznik - końcowy produkt przemian białek oraz aminokwasów pochodzących z pożywienia, ale także z własnych komórek organizmu, powstający w wyniku reakcji chemicznych mających na celu przetworzenie toksycznego amoniaku. Mocznik powstaje przede wszystkim w wątrobie, a wydalany jest przez nerki wraz z moczem, co powoduje, iż najczęstszym powodem jego oznaczania jest właśnie ocena funkcji nerek. Dodatkowo, UREA wspomaga różnicowanie przyczyn nadmiaru związków azotowych we krwi (azotemię przednerkową i pozanerkową). 

Nieprawidłowe wyniki podstawowych parametrów oceniających działanie nerek i układu moczowego, takich jak badania w próbce moczu (badanie ogólne, wskaźnik albumina/kreatynina) oraz we krwi (kreatynina z eGFR, mocznik), kwalifikują Pacjenta do wykonania pogłębionych badań z dobowej zbiórki moczu (DZM, mocz zebrany w ciągu 24 godzin). Do tych badań należą m.in. stężenia elektrolitów (potas, wapń, sód), związków azotu (np. kwasu moczowego) czy białek (białka całkowitego, albuminy). Uzyskanie pełnego i szczegółowego obrazu stanu i funkcjonowania nerek jest możliwe wtedy, gdy wyniki badań parametrów w moczu zostaną zestawione z wynikami wybranych parametrów we krwi. 

Dodatkowymi badaniami, których ocena pozwala na kontrolę stanu zdrowia Pacjentów, są parametry takie jak stężenie białka C-reaktywnego (CRP), markera PSA, ASO i witaminy 25(OH)D3 total. Są one zalecane w celu dostarczenia dodatkowych informacji na temat funkcjonowania organizmu. 

Oznaczanie stężenia białka C-reaktywnego (CRP) we krwi jest ważnym elementem diagnostyki chorób infekcyjnych o nieznanej etiologii oraz chorób charakteryzujących się niespecyficznymi objawami. Jest ono bardzo często oznaczane u dzieci, u których przebieg infekcji bywa gwałtowny i ciężki oraz wymaga różnicowania. CRP należy do białek ostrej fazy, które wytwarzane są głównie w wątrobie i wydzielane do krwi, gdzie biorą udział w mechanizmach odpowiedzi immunologicznej, neutralizując czynnik infekcyjny oraz modulując funkcję komórek - granulocytów i monocytów. Badanie stężenia CRP wykonywane jest w każdej grupie wiekowej. Podwyższone stężenie CRP we krwi występuje w zakażeniach (bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych oraz infestacjach pasożytniczych), stanach zapalnych, chorobach autoimmunologicznych, urazach czy nowotworach. 

U mężczyzn, szczególnie po 50. roku życia, parametrem wymagającym regularnej kontroli jest stężenie PSA całkowitego (TPSA) we krwi. PSA to swoisty antygen sterczowy (z ang. Prostate Specific Antigen, PSA), enzym białkowy produkowany niemal wyłącznie przez komórki nabłonkowe gruczołu krokowego (prostaty) biorący udział w procesie upłynniania nasienia. PSA u zdrowych mężczyzn jest uwalniany z prawidłowych komórek stercza do krwiobiegu jedynie w śladowych ilościach. Wzrost jego stężenia towarzyszy stanom takim jak rak gruczołu krokowego, zakażenia układu moczowo-płciowego czy stany łagodnego rozrostu gruczołu krokowego. Regularne oznaczanie markera PSA powinni wykonywać mężczyźni, u których zdiagnozowano raka prostaty, którzy ukończyli 50. rok życia lub zaobserwowali u siebie niepokojące objawy takie jak częste oddawanie moczu, osłabienie strumienia moczu, ból w podbrzuszu bądź notoryczne uczucie parcia na pęcherz. 

Ważnym badaniem przesiewowym wykonywanym najczęściej u dzieci jest badanie ASO (pomiar antystreptolizyny O), wykorzystywane przy diagnostyce obecnych i przebytych zakażeń paciorkowcami grupy A, wywołującymi anginę lub szkarlatynę. Utrzymujące się niepokojące objawy po przebytej infekcji paciorkowcem typu A lub infekcja nieznanego pochodzenia są wskazaniem do wykonania oznaczenia ASO. Dodatni wynik parametru wymaga rozpoczęcia leczenia, które jest niezwykle istotne, ponieważ konsekwencjami niewdrożenia właściwego leczenia mogą być zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie kłębuszków nerkowych czy gorączka reumatyczna. 

 

Podsumowanie 

Badania diagnostyczne są zaledwie dodatkiem do profilaktyki zdrowia. Niezwykle istotne jest prowadzenie zdrowego trybu życia, obejmującego regularną aktywność fizyczną, stosowanie zdrowej diety bogatej w owoce, warzywa i pełnowartościowe produkty zbożowe, unikanie używek takich jak papierosy i alkohol, oraz radzenie sobie ze stresem i utrzymywanie dobrych relacji społecznych. Regularna profilaktyka zdrowia może pomóc w wykryciu problemów zdrowotnych we wczesnych stadiach, co zwiększa szanse na skuteczne leczenie i poprawę jakości życia. Dlatego tak ważne jest, aby dbać o swoje zdrowie poprzez regularne wizyty kontrolne u lekarza, wykonywanie zalecanych badań laboratoryjnych oraz prowadzenie zdrowego trybu życia.